Σας έχει τύχει κάθε πρωί, πριν ξεκινήσετε από το σπίτι για το γραφείο, να ελέγχετε (μπορεί και δεκάδες φορές) αν έχετε σβήσει τα φώτα, αν έχετε κλείσει το μάτι της κουζίνας, αν έχετε κλείσει το θερμοσίφωνο, αν έχετε βγάλει το σίδερο από την πρίζα, αν έχετε κλειδώσει τις πόρτες κλπ. Πόσες φορές πάλι δεν έχει τύχει να γυρίσετε πίσω για να τσεκάρετε αν έχετε κλειδώσει το αυτοκίνητο. Μπορεί, πάλι, να θέλετε τα πράγματα τακτοποιημένα με το δικό σας τρόπο και να αντιλαμβάνεστε την παραμικρή αλλαγή στο χώρο σας ως διαταρακτική. Συγγενείς και φίλοι σας θεωρούν λίγο ιδιότροπους, βρίσκουν τις συνήθειές σας αυτές άλλοτε αστείες και άλλοτε εκνευριστικές, ενώ εσείς αρχίζετε να αναρωτιέστε αν όλα πάνε καλά με τον εαυτό σας και όλες αυτές οι συμπεριφορές είναι φυσιολογικές ή αποτελούν ένδειξη κάποιας περαιτέρω δυσκολίας. Μπορεί να σκεφτείτε, μήπως τελικά είμαι ψυχαναγκαστικός;

 

Ας προσπαθήσουμε να ορίσουμε τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο ιδεοψυχαναγκασμός:

 

Τι είναι η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (ΙΨΔ);

 

Πρόκειται για ψυχική διαταραχή η οποία ανήκει στις αγχώδεις διαταραχές. Το άτομο παγιδεύεται από μία σειρά επαναληπτικών σκέψεων, εικόνων ή παρορμήσεων (ιδεοληψίες) και επαναληπτικών συμπεριφορών (ψυχαναγκασμοί), που επηρεάζουν σημαντικά την καθημερινότητά του. Συχνά το ίδιο το άτομο αναγνωρίζει ότι είναι υπερβολικές ή παράλογες, αλλά νιώθει αναγκασμένος να σκέφτεται ή να δρα με τον τρόπο αυτό, γιατί διαφορετικά βιώνει έντονο άγχος. Ωστόσο, τις περισσότερες φορές το πρόβλημα είναι ήπιο. Στις περιπτώσεις, όμως, που είναι σοβαρό, χρειάζεται η βοήθεια ειδικού.

 

Τα συμπτώματα που εκδηλώνουν τα άτομα με ΙΨΔ είναι:

 

➜ Οι ιδεοληψίες, δηλαδή επαναλαμβανόμενες και επίμονες σκέψεις, εικόνες ή παρορμήσεις που «εισβάλλουν» στο μυαλό του ατόμου χωρίς ο ίδιος να το θέλει, έχουν δυσάρεστο περιεχόμενο και του προκαλούν τρομερό άγχος. Το άτομο αναγνωρίζει τις σκέψεις αυτές ως δικές του, ακόμη και αν δεν συμφωνεί μαζί τους, και ενώ προσπαθεί να τις αγνοήσει, να τις καταστείλει και να τις εξουδετερώσει, δεν το πετυχαίνει πάντα.

 

➜ Οι ψυχαναγκασμοί, δηλαδή επαναλαμβανόμενες και επίμονες πράξεις ή συμπεριφορές που απαιτούν τόσο πολύ χρόνο, ώστε το άτομο να μην μπορεί να συνεχίσει τις άλλες του δραστηριότητες. Μπορεί να είναι φανεροί, δηλαδή κινητικές συμπεριφορές (π.χ. καθαριότητα), ή κρυφοί, δηλαδή νοητικές πράξεις (π.χ. επανάληψη φράσης). Συνήθως, αποτελούν την απάντηση στην ιδεοληψία του ατόμου και στοχεύουν στην ανακούφιση από το άγχος που αυτή προκαλεί. Όμως, λειτουργούν προσωρινά και σύντομα οι ανησυχίες επανέρχονται. Μάλιστα, αν και το άτομο αναγνωρίζει τις πράξεις αυτές ως υπερβολικές ή παράλογες, βιώνει έντονο άγχος αν δεν τις εκτελέσει.

 

Σε ποιες συνθήκες η επαναληπτική συμπεριφορά είναι φυσιολογική;

 

Οι ψυχαναγκασμοί γίνονται μηχανικά, δεν προκαλούν ικανοποίηση αλλά το άτομο νιώθει ότι πρέπει να τις κάνει, για να μπορέσει να απαλλαγεί από το άγχος που του έχει προκαλέσει η ιδεοληψία. Χαρακτηριστικό των καταναγκασμών είναι ότι απαιτούν πολύ χρόνο, σημάδι που τους ξεχωρίζει από φυσιολογικές επαναληπτικές συμπεριφορές, συνήθειες ή ελεγκτικές πράξεις που όλοι έχουμε ή κάνουμε. Μερικές φορές αυτή η 'ψυχαναγκαστικότητα' ή η τελειομανία βοηθάει την επίτευξη στόχων και την επιτυχία σε διάφορους τομείς της ζωής, ανεβάζει την αυτο-εκτίμηση και τις απαιτήσεις ενός ατόμου. Είναι πολύ διαφορετικό όμως από την συμπτωματολογία, την σοβαρότητα και την συχνότητα των ιδεοψυχαναγκασμών που παρουσιάζονται σαν πάθηση και χρήζουν ψυχολογική υποστήριξη. Πότε υπάρχει πρόβλημα; Οι ψυχαναγκαστικά επαναλαμβανόμενες δραστηριότητες δεν διαφέρουν σε σημαντικό βαθμό από κάποιες πράξεις που καθημερινά επαναλαμβάνουμε με τον ίδιο τρόπο. Ωστόσο, μη βιαστείτε να σκεφτείτε ότι έχετε πρόβλημα, επειδή κάθε πρωί πριν φύγετε από το σπίτι για να πάτε στο γραφείο σας ελέγχετε όλες τις ηλεκτρικές συσκευές. Η διαφορά ανάμεσα σε εμάς που πλένουμε τα χέρια μας μηχανικά κάθε φορά που χρησιμοποιούμε τα μέσα μαζικής μεταφοράς και σε έναν ψυχαναγκαστικό που φοβάται τα μικρόβια είναι ότι ο δεύτερος (αν καταφέρει να μπει στο λεωφορείο) θα απολυμαίνει τα χέρια του σε τέτοιο βαθμό που να τα ερεθίσει. Μπορεί, λοιπόν, οι δικές μας «τελετουργίες» να μας διευκολύνουν, οι ψυχαναγκαστικές, ωστόσο, συμπεριφορές μετατρέπουν απλές και καθημερινές δραστηριότητες σε τεράστιο πρόβλημα.

 

Αυτό σημαίνει ότι ένας άνθρωπος που έχει μάθει να είναι τακτικός και η οργάνωση βοηθά την καθημερινότητά του, καθώς και η αντίληψη της συνέπειας που μπορεί να έχει κάτι εάν πρώτα δεν ελεγχθεί ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος, δεν συνάδει με κάποιο ιδιαίτερο πρόβλημα ή διαταραχή από την οποία πάσχει το άτομο. Αντιθέτως, όταν ο επανέλεγχος κάποιων πραγμάτων γίνεται ολοένα πιο έντονος και συχνός με αποτέλεσμα να δημιουργεί επιπρόσθετο άγχος και να δυσχεραίνει την λειτουργικότητα και καθημερινότητα του ατόμου, τότε μάλλον μπορούμε να οδηγηθούμε στην σκέψη του ψυχαναγκασμού και να αναζητήσουμε την κατάλληλη βοήθεια προτού τα συμπτώματα επιβαρύνουν ακόμα περισσότερο την ψυχική μας υγεία.

 

Ένα παράδειγμα έντονης ψυχαναγκαστικής συμπεριφοράς, θα μπορούσε να είναι το γεγονός πως αν δεν πλύνουμε αμέτρητες φορές τα χέρια μας, ενώ έχουμε πιάσει κάτι βρόμικο, μέχρι να προκαλέσουμε ακόμα και ερεθισμό, δεν μπορούμε να προχωρήσουμε στην οποιαδήποτε διεκπεραίωση δραστηριότητας καθώς μας κατακλύζει το άγχος της μόλυνσης.

 

Πού οφείλεται;

 

Πρωταρχικό ρόλο φαίνεται να παίζουν οι βιολογικοί, π.χ. κάποιο πρόβλημα στην επικοινωνία ανάμεσα στο μπροστινό τμήμα του εγκεφάλου και τις βαθύτερες εγκεφαλικές δομές. Οι ιδεοληψίες, όπως οι κοινές ανησυχίες, δημιουργούνται σε συγκεκριμένο τμήμα του εγκεφάλου, και ενώ θα έπρεπε να «φιλτράρονται», αυτό δεν γίνεται. Βασικός νευροδιαβιβαστής σε αυτό το κύκλωμα είναι η σεροτονίνη, η επαναφορά της οποίας στα φυσιολογικά επίπεδα οδηγεί σε ύφεση των συμπτωμάτων. Επίσης, η εγκεφαλική δραστηριότητα των ατόμων με ΙΨΔ διαφέρει από τη δική μας, γεγονός που φαίνεται να επηρεάζει την επεξεργασία πληροφοριών και κατ’ επέκταση τη σκέψη, την αντίληψη και τη συμπεριφορά τους. Τέλος, η κληρονομικότητα επηρεάζει σε κάποιο βαθμό, καθώς σε οικογένειες όπου οι γονείς πάσχουν από ΙΨΔ υπάρχουν λίγο αυξημένες πιθανότητες να παρουσιάσουν συμπτώματα και τα παιδιά.

 

Σπάστε το φαύλο κύκλο

 

Κεντρικό ρόλο στην εμφάνιση της διαταραχής έχει η διογκωμένη αίσθηση ευθύνης του ατόμου, καθώς πιστεύει πώς αν δεν δράσει, κάτι κακό θα συμβεί. Έτσι, ωθείται σε πράξεις εξουδετέρωσης που δίνουν μεγαλύτερη βαρύτητα στις ιδεοληψίες, οι οποίες αυξάνονται σε συχνότητα επιδεινώνοντας το άγχος. Η πιο συνηθισμένη τεχνική στην περίπτωση αυτή είναι η «έκθεση και παρεμπόδιση της απάντησης». Αυτό σημαίνει ότι το άτομο προσπαθεί εκούσια και συνειδητά (με τη βοήθεια θεραπευτή ή συγγενούς) να εκτεθεί στην ιδεοληψία του και έπειτα να αντισταθεί στην επιθυμία για ψυχαναγκασμό, ώστε να διαπιστώσει ότι δεν θα συμβεί το γεγονός που σχετίζεται με την ιδεοληψία και να αποδεσμευτεί. Αν π.χ. κάποιος ελέγχει 30 φορές την κουζίνα, γιατί σκέφτεται ότι θα καεί το σπίτι του, πρέπει να αρκεστεί σε έναν έλεγχο και να υπομείνει το άγχος που θα του προκαλέσει η αντίσταση αυτή, το οποίο μειώνεται με την τακτική επανάληψη του πειράματος αυτού. Επιπλέον, προσπαθήστε να αναβάλλετε όσο περισσότερο μπορείτε τη ψυχαναγκαστική συμπεριφορά και να ασχολειθείτε με δραστηριότητες που σας ευχαριστούν, ώστε να ξεφύγετε από την έμμονη ιδέα.