Ο άνθρωπος που βιώνει την τιμωρία και την ενοχή είτε από τον ίδιο του τον εαυτό είτε από τρίτους βρίσκεται διπλά ψυχικά δεμένος. Ο ίδιος είναι πεπεισμένος πως ο ίδιος φταίει, πως είναι ανεπαρκής να τα καταφέρει με άλλο τρόπο, ότι χρειάζεται αυτό που του δίνεται και του προσφέρεται για την ασφάλεια του αφού έχει δημιουργήσει ένα ψευδή ανεπαρκή εαυτό ο οποίος φαντάζει αδιανόητο να βασισθεί στον ίδιο και να ανταπεξέλθει στις προκλήσεις της ζωής.

 

Η ενοχοποίηση είναι ένας μηχανισμός ο οποίος λειτουργεί παράδοξα στον ψυχικό μηχανισμό του ανθρώπου. Ενώ αρχικά το άτομο που βιώνει το λάθος του και νιώθει ενοχές φαντάζει ότι νιώθει ενοχές γιατί δεν θέλει να ξανακάνει τα ίδια λάθη. Μέσω όμως των ενοχών ο ίδιος εξασφαλίζει την εγκαθίδρυση μιας μη αποδεκτής για τον ίδιο κατάσταση, ενός επαναλαμβανόμενου και μη εξελισσόμενου λάθους. Η ενοχή με ένα παράδοξο τρόπο αποτελεί μια αυτοτιμωρία για τα λάθη του ίδιου η οποία δίνει την ψευδαίσθηση ότι αφού ΄΄πλήρωσε΄΄ για το λάθος του με το τίμημα των ενοχών αφήνει ξανά το περιθώριο για την επανάληψη του. Η τιμωρία και η ενοχή δεν ελευθερώνουν αλλά σε φυλακίζουν σε ένα αφόρητο επαναλαμβανόμενο μοτίβο αυταπάρνησης των πιο σκιερών και σκοτεινών σου κομματιών, του εαυτού σου. Οι ενοχές καταδεικνύουν την προσπάθεια σου να ξεριζώσεις όλα όσα δεν είναι αρεστά και επιθυμητά από εσένα και τους γύρω σου, όλα εκείνα που νιώθεις να σε ταπεινώνουν που σε κάνουν να ντρέπεσαι, όλα όσα προσπαθείς να κρύψεις όχι μόνο από τους άλλους άλλα και από τον ίδιο σου τον εαυτό.

 

 

Η αυταπάρνηση οδηγεί στην επανάληψη των ενοχών ακριβώς γιατί καλείσαι να δεις, να κατανοήσεις, να αποδεχτείς και να θεραπεύσεις αυτό που συμβαίνει μέσα σου. Πρόσεχε όταν εξορκίζεις τους δαίμονες σου, μην πετάξεις ότι πιο καλό έχεις μέσα σου, έλεγε ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος Φρίντριχ Νίτσε θέτοντας την σημασία της αποδοχής και της ολότητας και όχι του κατακερματισμού της ανθρώπινης μορφής.

 

 

Η ενοχή είναι ένα καμπανάκι ότι κάτι δεν πάει καλά, κάποια κομμάτια της ύπαρξης δεν βρίσκουν διέξοδο να γίνουν αποδεκτά ή να εκφραστούν. Το επαναλαμβανόμενο λάθος που βιώνεται θρέφεται από τις ενοχές σου οι οποίες στην συνέχεια σε ακινητοποιούν και σε κατευθύνουν σε μια επανάληψη ενός τραύματος σου που ζητάει απεγνωσμένα λύτρωση.

 

 

Οι ενοχές βιώνονται ως μεγάλο βάρος τόσο σε προσωπικό όσο και σε διαπροσωπικό επίπεδο στις ανθρώπινες σχέσεις. Η ύπαρξη τους δεν φαίνεται, αλλά σε ψυχικό επίπεδο η ένταση τους είναι εκκωφαντική, είναι αδύνατο να τις αγνοήσουμε. Οι ενοχές χρειάζεται να εξαγνιστούν για να μπορέσεις να προχωρήσεις. Απαιτείται ψυχική κάθαρση.

 

 

Δουλεύοντας όμως κανείς με τον εαυτό του, κατανοεί τις αληθινές του ανάγκες, ΄΄μαλακώνει΄΄ ψυχικά, ενεργοποιώντας κατά αυτό τον τρόπο την τρυφερή εσωτερική ματιά με την οποία οι ενοχές δεν βρίσκουν νόημα ύπαρξης. Από την στιγμή που δεν τις κυνηγάς, δεν τις πολεμάς, δεν τις καταριέσαι, κάτι που άλλωστε θα τις ενδυνάμωνε, δεν τις θάβεις μα μήτε προσπαθείς να τις ξεριζώσεις, τότε είναι στο φως και γίνονται επίγνωση και τότε πια δεν μπορούν να σε ελέγξουν. Όταν βρίσκεσαι σε επίγνωση, τότε κατανοείς τις αληθινές σου επιθυμίες, μπορείς να βιώσεις εσωτερική ασφάλεια, μπορείς να εμπιστευτείς την ζωή, να ακολουθήσεις αβίαστα την ύπαρξη σου.

 

 

Μπορείς να δεχτείς και να κατανοήσεις τα λάθη και τα αδιέξοδα σου χωρίς να σε μαλώνεις, να βιώσεις αυτοσυμπόνοια σε κάθε παραστράτημα σου, να επιτρέψεις να βιωθούν οι απώλειες, ο πόνος σου, να δεχτείς πως ότι συμβαίνει μέσα σου είναι αποδεκτό και τελικά να αναγνωρίσεις πως τα πάντα μπορούν να υπάρξουν σύμμαχοι σου στο μονοπάτι της ύπαρξης σου που εσύ είσαι και ο κύριος διαβάτης του. Τότε και μόνο έτσι οι ενοχές μαλακώνουν και χάνουν την δύναμη της υπόστασης τους. Αν και πάλι εμφανιστούν πρέπει να τις καλώς ορίσεις ως ένα φάρο στο ταξίδι σου. Ο φάρος σε προειδοποιεί για πιθανή λάθος πλοήγηση σου για ένα επερχόμενο κίνδυνο. Αν δεν λάβεις υπόψη τον φάρο πιθανά να τσακιστείς πάνω στα βράχια του.

 

 

Μόνο έτσι μπορείς να αποκωδικοποιήσεις το μήνυμα της ύπαρξης της ενοχής μέσα σου, αναγνωρίζοντας την αρχικά, αξιοποιώντας την και επιτρέποντας την στην συνέχεια να σε αφήσει και να ελευθερωθείς. Αν τις αποφύγεις τότε οι ενοχές σου εγκαθίστανται σε νέες ψυχικές βάσεις μέχρι να κάνουν αισθητή την παρουσία τους. Η επίγνωση είναι αυτή και μόνο αυτή που μπορεί να σε απαλλάξει από το βαρύ ψυχικό φορτίο που φέρουν μαζί τους. Δεν απειλείσαι πια από αυτές όταν τις αναγνωρίζεις.

 

 

Aλλωστε η αγάπη για την ανθρώπινη ελευθερία περικλείει στενά μέσα της την έννοια της ανάληψης προσωπικής ευθύνης. Όσο κανείς βουλιάζει από το βάρος των ενοχών καταδεικνύεται μια βασική ψυχική ανάγκη για τον ίδιο να αναλάβει την ευθύνη για την ίδια του την ζωή.

 

 

Η πιο βαριά ενοχή σου είναι για την ζωή που δεν έζησες, για όλες τις αληθινές σου επιθυμίες που δεν βίωσες στο μέγιστο, σε αυτό που αντιστοιχεί σε σένα και μόνο για εσένα. Η οντολογική ενοχή, όπως αναφέρει και ο Rollo May ο πατέρας της υπαρξιακής ψυχολογίας, είναι εκείνη που ανακύπτει από την αυτοστέρηση των δυνατοτήτων του ίδιου του ατόμου.

 

 

Πίσω από τις ενοχές κρύβονται καλά θαμμένες επιθυμίες και όνειρα. Για να επιτρέψεις να αποχαιρετήσεις τις ενοχές σου χρειάζεται να είσαι έτοιμος να υποδεχτείς και να αποδεχτείς τις πιο βαθιές σου επιθυμίες. Αυτές που πιθανά μέσα από τον φόβο της μη βίωσης τους τις καταχώνιασες στα υπόγεια της ψυχής σου. ?λλωστε ο πόνος από μια μη βιωμένη επιθυμία είναι τόσο ισχυρός που η απώθηση της θα σε ανακουφίσει, προσωρινά όμως. Μέχρις ότου οι επιθυμίες σου βρουν μια ψυχική ρωγμή, μέχρις ότου βγουν στην επιφάνεια και στο φως της συνειδητότητας σου δεν πρόκειται να ησυχάσεις. Μέχρις ότου τολμήσεις να επιτρέψεις την ροή της επιθυμίας μέσα σου, οι ενοχές θα γίνουν ένας ενοχλητικός επισκέπτης που μόνο με την επίγνωση μπορούν να ησυχάσουν την ένταση τους μόνο τότε που θα ζεις όλο αυτό που δικαιούσαι να ζήσεις τότε κ μόνο τότε θα επιτρέψεις την μετουσίωση τους σε προσωπική ευθύνη, αγάπη και αλλαγή.

 

 

Και οι δύο έννοιες, το συναίσθημα της ενοχής και της ντροπής, οι οποίες έχουν μελετηθεί από τον ίδιο τον Φρόυντ, είναι πολύ σημαντικές για μας και παίζουν σημαντικό ρόλο στην μοντέρνα υποκειμενικότητά μας. Η ενοχή είναι όρος, τον οποίο μπορούμε να συνδέσουμε με την φωνή της ευσυνειδησίας, της συνείδησης. Είναι μια φωνή, που μας μιλά, απευθύνεται σε μας, η οποία μας υπενθυμίζει ή ενοχοποιεί, και η οποία καθόλου σπάνια είναι πολύ αυστηρή και απαιτητική. Απ’ την άλλη, οργανώνεται γύρω από το βλέμμα και πιο συγκεκριμένα – το βλέμμα του άλλου. Ντρεπόμαστε όταν είμαστε υπό το βλέμμα του άλλου. Τότε μπορούμε να πούμε, πως το αίσθημα της ενοχής είναι προϊόν του Υπερ-εγώ, ενώ η ντροπή είναι καρπός του ιδεώδες, της συγκρότησης του ιδεώδες. Δεν υπάρχει ανθρώπινο ον χωρίς ιδεώδες. Ακόμη και ο πιο μεγάλος εγκληματίας συνήθως ωθείται από κάποιο ιδεώδες. Οι πολιτικοί δικτάτορες λειτουργούν βάσει κάποιου ιδεώδους, ή ο κόσμος τούς αντιλαμβάνεται σαν τέτοιο. Κάποιο φανατικό ιδεώδες ωθεί και υποκινεί τους ανθρώπους. Γι’ αυτό το λόγο, η μελέτη της προέλευσης, εξέλιξης και λειτουργίας του ιδεώδους, βρίσκεται μέσα στην καρδιά της επικαιρότητας. Την ίδια στιγμή, ακριβώς γύρω από την φωνή της συνείδησης, έχουν συγκροτηθεί ο θρησκευτικός διαλογισμός, η φιλοσοφική και πολιτική σκέψη.

 

 

Ενδιαφέρουσα φράση, διότι συχνά νομίζουμε πως υπάρχουν άνθρωποι, οι οποίοι δεν υποφέρουν από το αίσθημα της ενοχής και ζουν λες και δεν το γνωρίζουν. Όλοι υποφέρουν από ενοχές. Ακόμη κι εκείνοι, οι οποίοι εκ πρώτης όψεως δεν την βιώνουν – αλκοολικοί, διαστροφικοί και εγκληματίες. Καθόλου σπάνια μάλιστα, η ενοχή που βιώνουν τέτοιου είδους άνθρωποι, είναι πιο έντονη από εκείνη του συνηθισμένου νευρωσικού, του συνηθισμένου ανθρώπου. Ωστόσο, οι νευρωσικοί δεν βρίσκουν τρόπο να την προσεγγίσουν, να την διαχειριστούν. Κατά την παραδοσιακή άποψη για την νεύρωση, έτσι όπως ο Φρόυντ την επεξεργάστηκε, ο πυρήνας της νεύρωσης είναι η ενοχή. Η ενοχή πως έχεις πράξει λανθασμένα, πως αντέδρασες άσχημα ή έχεις παραβεί (ακόμη και μόνο με την σκέψη) κάποια απαγόρευση. Η ενοχή, όμως, μας βαραίνει όλους μας, κανείς δεν μπορεί να της διαφύγει, το θέμα είναι μέσα από ποιό πρίσμα να την προσεγγίσουμε, πως να την αντιμετωπίσουμε. Ναι, συχνά ακούμε να λένε για κάποιον, πως ζει χωρίς ντροπή και ενοχές – για παράδειγμα για τους εγκληματίες πολέμου, για τους ναζί. Οι άνθρωποι εκπλήσονται, πώς εκείνοι, οι οποίοι ξέφυγαν της τιμωρίας και του διωγμού, καταφέρνουν να ζουν φυσιολογικά και μάλιστα να διατείνονται, πως συνεχίζουν να συμμερίζονται τις ίδιες 

ναζιστικές ιδεολογίες. Αυτό υπάρχει και μάλιστα συμβαίνει σχετικά συχνά. Εκείνο όμως που διαπιστώνουμε σε τέτοιες περιπτώσεις, είναι πως συχνά κάτι μεταφέρεται στα παιδιά, πως η γενιά, η οποία ακολουθεί, πέφτει σε δύσκολη κατάσταση, ακόμη περισσότερο αφού οι γονείς δεν τους μίλησαν για τα εγκλήματα, στα οποία είχαν εμπλακεί. Στις δυτικές κοινωνίες, βλέπουμε παιδιά, των οποίων οι γονείς έχουν αναμειχθεί σε εγκλήματα πολέμου, να αναγκάζονται στην πορεία να ενδιαφερθούν για θέματα που έχουν να κάνουν με την ενοχή και την ντροπή. Το γεγονός αυτό έρχεται να αποδείξει, πως η ενοχή είναι συναίσθημα, συναίσθημα, το οποίο μεταδίδεται, το οποίο είναι κληρονομικό. Και επίσης, υπάρχει κληρονομιά της ενοχής. Όταν μιλάμε για ενοχή, είναι σημαντικό να αναφέρουμε, πως σε μεγάλο βαθμό είναι ασυνείδητη. Δηλαδή, ένα μέρος της οι άνθρωποι το διακρίνουν, αλλά μένει ένα μεγάλο μέρος της, για το οποίο δεν έχουν επίγνωση. Κι εμείς, οι ψυχαναλυτές, παρατηρούμε μεταξύ των ασθενών μας, σε ποιό βαθμό οι πράξεις μιας μεγάλης μερίδας εξ αυτών είναι προκαθορισμένες ακριβώς από το αίσθημα της ενοχής. Και συχνά οι άνθρωποι αντιδρούν και κάνουν πράγματα, τα οποία δεν είναι καλά, τα οποία είναι καταδικαστέα, από ενοχικότητα και ακόμη – για να μπορέσουν να τιμωρηθούν.

 

 

Η Φροϋδική αντίληψη για την ανθρώπινη ύπαρξη είναι, πως υπάρχει μία τραγικότητα στον άνθρωπο, ακόμη κι αν η μοντερνικότητά μας δεν θέλει ούτε να ξέρει γι’ αυτήν… Οι άνθρωποι φαντάζονται, πως μπορούν να ξεφύγουν απ’ αυτή την έννοια της τραγικότητας, ωστόσο εγώ είμαι όλο και πιο λίγο σίγουρος σ’ αυτό. Και η έκφραση αυτής της εν λόγω τραγικότητας, την οποία ο Φρόυντ ανακαλύπτει στο νευρωσικό ανθρώπινο όν (νευρωσικό, δηλαδή φυσιολογικό για την ψυχανάλυση) είναι, πως ο κάθε ένας με τον δικό του τρόπο προσπαθεί να αντιμετωπίσει τα συμπλέγματά του. Ο κάθε ένας επεξεργάζεται την νέυρωσή του, την δική του εκδοχή αυτού του τραγικού συμπλέγματος, η έκφραση του οποίου μεταξύ των άλλων πιθανών είναι και το αίσθημα ενοχής. Και μπορύμε να πούμε, πως η ενοχή δημιουργεί σχέσεις, «υφαίνει» σχέσεις – μεταξύ των μελών μίας οικογένειας, όπως επίσης και μεταξύ των γενεών. Δεν υπάρχει κάτι πιο κλασσικό, από το να αισθάνεσαι ένοχος έναντι των γονιών σου. Όπως επίσης και οι γονείς να μην μπορούν να ξεφύγουν του αισθήματος της ενοχής έναντι των παιδιών τους. Σήμερα μάλιστα έχουμε την εντύπωση, πως οι γονείς βιώνουν περισσότερη ενοχή έναντι των παιδιών τους. Αυτό το γεγονός πιθανώς να χαρακτηρίζει την εποχή μας. Διότι, υπήρχαν εποχές, όπου οι γονείς ήταν πολύ πιο σίγουροι για τα δικαιώματά τους ως γονείς… Ενώ σήμερα αμφιβάλλουν – Κάνω όλα 

τα αναγκαία για τα παιδιά μου, τους δίνω όλες τις ευκαιρίες; Και συναντάμε γονείς, οι οποίοι αυτοενοχοποιούνται, οι οποίοι σχεδόν θυσιάζονται, οι οποίοι μετατρέπονται σε υπηρέτες των παιδιών τους, μόνο και μόνο εκείνα να ευημερήσουν. Εδώ υπάρχει μία σχέση, η οποία λειτουργεί, η οποία είναι σημαντική και εποικοδομητική για το ανθρώπινο, η οποία μας ξεχωρίζει από τον ζωικό 

κόσμο. Αυτή η σχέση είναι ένας πολύ δυνατός σύνδεσμος, τον οποίο διαπιστώνουμε ακριβώς όταν δεν υφίσταται ή όταν συναντά εμπόδια.

 

 

Η ενοχή θεωρήθηκε συναίσθημα υπόλογο για αναστολές, καταστολές, κινήσεις εναντίον εαυτού, για ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις που γλαφυρά περιέγραψε τόσο η M. Klein (1952, 1957, 1977), όσο και πλείστοι άλλοι ψυχαναλυταί. Λέω συναίσθημα όχι μόνον με την έννοια της περιγραφής της συγκινησιακής απηχήσεως που έχει μία εμπειρία έντονη, αλλά κυρίως ως ποσότητα επενδύσεων που φέρεται επί ωρισμένων αναπαραστάσεων , δηλαδή ως φόρτο διεγέρσεων που έχουν μετατραπεί από μία ποιοτική τους έκφραση.

 

 

Οπωσδήποτε, δεχόμενοι την άποψη ότι ο,τιδήποτε βιώνει ο άνθρωπος εγγράφεται σε διάφορα ψυχοσωματικά επίπεδα και ότι οι ψυχικές απαιτήσεις προκαλούν απαντήσεις / αντιδράσεις τόσο του κόσμου των αντικειμένων, όσο και του σώματος, μπορούμε άραγε να βεβαιώσωμε ότι η ενοχή εμπλέκεται και στα σωματικά γεγονότα και στις οργανικές ασθένειες.

 

 

Στις ναρκισσικές προσωπικότητες – η ενοχή αναλαμβάνει και την ντροπή που προέρχεται από αποτυχίες των προσδοκιών του ιδεώδους Εγώ της παιδικής παντοδυναμίας, για το οποίο όλα είναι δυνατά. Το ενοχικό συναίσθημα που φέρει τα ίχνη στοιχείων τα οποία εγγράφουν την έλξη και τον φόβο που ασκεί η βίαιη ανάδυσις του ενορμητικού, εκφράζεται καλά από μία αναλυόμενη. Έλεγε: «Δεν ησύχαζα, με θέριζαν οι επιθυμίες». Ενοχή λοιπόν για όσα άφησε να δράσουν γινόμενη υποκείμενο της σεξουαλικότητός της.

 

 

Πράγματι, η ενοχή είναι συναίσθημα που μπορεί να ξεσηκώσει ψυχικές θύελλες, όπως και τον τρόμο της προβλεπόμενης τιμωρίας. Οι απαρνήσεις και οι διαψεύσεις παραμερίζουν όσα απειλούν το Εγώ, αλλά και τροποποιούν την ψυχική πραγματικότητα. Κρατώντας εκτός συνειδήσεως την ενοχή μετατρέπουν την ποιότητα ωρισμένων ψυχικών επενδύσεων, όπως και τα συναισθηματικά βιώματα στις σχέσεις. Εξ’ άλλου η διάψευσις ενός μέρους της εσωτερικής πραγματικότητος πολλές φορές σηματοδοτεί υπερφορτίσεις ενός άλλου μέρους ή διεγέρσεις αισθητηριοκινητικών δραστηριοτήτων. Ούτως ή άλλως η οικονομία του Εγώ τροποποιείται. Στην μελέτη του για το αρνητικό ο A. Green (1993, σελ. 139-148) υπογράμμισε την σημασία των διαιρέσεων του Εγώ όταν διαποτίζεται από την ενοχή και περιέγραψε την σχέση ναρκισσισμού και μορφών του μαζοχισμού.

 

 

Στο πλαίσιο του ναρκισσισμού η ενοχή εκφράζει μίσος του Εγώ προς εαυτόν. Ένα καταστροφικό πάθος που βρίσκει την ακραία του έκφραση στην μελαγχολία, όπου η σχέσις με το πρωταρχικό αντικείμενο – εκπρόσωπο της παντοδυναμίας του υποκειμένου – ορίζει «το υποφέρω» ως δώρο και δεσμό ακατάλυτο, όσο και εξουθενωτικό για το αντικείμενο, όπως και για το Εγώ. Όταν το άγχος και οι συγκινησιακές φορτίσεις αποδεικνύονται μη διαχειρίσιμες ψυχικά το σώμα παύει να είναι ένας σιωπηλός υποδοχεύς. Γίνεται φορεύς λειτουργικών διαταραχών ή ασθενειών, μάρτυρας – με τις δυο έννοιες της λέξεως – της ψυχικής αναταραχής.