O κάθε άνθρωπος περνάει μέσα από μία σειρά συναισθηματικών εμπειριών (τα στάδια του πένθους) όταν έρχεται αντιμέτωπος με τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου, με μία ανίατη ασθένεια ή με κάποια άλλη μορφή πένθους, δηλαδή περνάει μέσα από κάποιες φάσεις μέχρι τελικά να αποδεχτεί το μοιραίο –τον θάνατο, την απώλεια.

Η ψυχίατρος Elisabeth Kübler - Ross ("On Death and Dying", 1969), άρχισε να μιλάει για στάδια στο πένθος, πέντε στον αριθμό, βασισμένη σε μελέτες γύρω από τα συναισθήματα ασθενών με ανίατες αρρώστιες, ενώ αργότερα παρατήρησε ότι μέσα από αυτά τα στάδια περνάμε και σε άλλες φάσεις της ζωής μας που χαρακτηρίζονται από αρνητικούς παράγοντες, όπως ο θάνατος ενός αγαπημένου μας προσώπου ή ένας χωρισμός, οτιδήποτε συνοδεύεται από απώλεια.

Τα στάδια του πένθους λοιπόν, δεν συνοδεύουν μόνο τον θάνατο αλλά γενικότερα ότι έχει να κάνει με την απώλεια, π.χ. την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, την απώλεια του κατοικίδιού μας, μία ανίατη ασθένεια που σηματοδοτεί την απώλεια της υγείας μας, τον χωρισμό και την απώλεια των ονείρων μας, την απώλεια της εργασίας που στις μέρες μας λόγω κρίσης είναι όλο και πιο συχνό φαινόμενο… Σε γενικές γραμμές συναντάμε τα 5 αυτά στάδια στην απώλεια που βιώνουμε μέσα από αρνητικούς παράγοντες που μπορεί να υπάρξουν σε διάφορες φάσεις της ζωής μας.

Εφόσον λοιπόν η απώλεια βρίσκεται μέσα στη ζωή, καλό είναι να γνωρίζουμε ότι δεν υπάρχει μία τυπική αντίδραση, όπως δεν υπάρχει και τυπική απώλεια. Τα 5 στάδια του πένθους, δεν είναι άλλο παρά ανθρώπινες αντιδράσεις που ενεργοποιούνται σε όλους όσους περνούν από διαδικασία θρήνου, χωρίς να σημαίνει ότι όλοι οι πενθούντες περνούν σταδιακά μέσα από αυτά υποχρεωτικά και διαδοχικά, δηλαδή με τη σειρά, και ότι δεν χρειάζεται επίσης ο κάθε άνθρωπος να περάσει και τα πέντε αυτά στάδια για να βγει από το πένθος του.

Συνήθως αυτό που παρατηρείται είναι μία κυκλικότητα στην εναλλαγή τους, όπου το άτομο που πενθεί μπορεί να έχει εναλλαγές στη διάθεση, να αισθάνεται ότι το πένθος του είναι μεν οδυνηρό αλλά ότι νιώθει καλύτερα, ότι βιώνει μέρες και εβδομάδες καλές, σαν να έχει αφήσει πίσω του την απώλεια.

Μάλιστα έχει παρατηρηθεί ότι κάποια άτομα καταφέρνουν να ξεπεράσουν την απώλειά τους χωρίς να έχουν περάσει κανένα από τα παρακάτω πέντε στάδια. Είναι σημαντικό να έχουμε στο μυαλό μας ότι τα στάδια αυτά δεν αποτελούν ένα αυστηρό πλαίσιο που ενεργοποιείται σε όλους όσους θρηνούν.

Μάλιστα καλό είναι να μην αναρωτιέται κάποιος σε ποιο στάδιο βρίσκεται αυτή τη στιγμή ή σε ποιο στάδιο θα έπρεπε να είναι ή αν πενθεί «σωστά». Η διαδικασία της θλίψης είναι τόσο ιδιαίτερη και προσωπική υπόθεση, στον καθένα, όπως άλλωστε και η ζωή του.

Τα πέντε στάδια·

• ʼρνηση: Στο στάδιο αυτό ο ασθενής δυσκολεύεται να αποδεχθεί τον επικείμενο θάνατο του και αποζητά μία ελπίδα από το γιατρό του. Στη φάση της άρνησης ο ασθενής συχνά χρησιμοποιεί φράσεις όπως "Αποκλείεται, δεν μπορεί να συμβαίνει σε εμένα!". Για τη ψυχαναλύτρια η άρνηση, έστω και μερική, χρησιμοποιείται από όλους τους αρρώστους και θεωρεί ότι είναι ένας υγιής τρόπος αναμέτρησης με την κατάσταση. Η απομόνωση που αναζητά ο ασθενής σε αυτό το στάδιο, είναι συνέπεια μία επερχόμενης συνειδητοποίησης της θνητότητας του.
• Θυμός: Η οργή και ο θυμός είναι πιθανό να μετατίθενται προς πάσα κατεύθυνση, όπως το οικείο περιβάλλον του ασθενούς, τον ιατρό του, το Θεό ή ακόμη και τον ίδιο του τον εαυτό. Ο ασθενής διερωτάται "Γιατί σε εμένα;" έχοντας ξεπεράσει το στάδιο της άρνησης και συνειδητοποίηση την πάθηση του.
• Διαπραγμάτευση: Κατά τη διαπραγμάτευση ή παράζεμα σύμφωνα με τη Kübler-Ross, ο ασθενής επιζητεί κάποιους είδους συμφωνία προκειμένου να αναβάλει το αναπόφευκτο. Οι περισσότερες διαπραγματεύσεις γίνονται με το Θεό αναζητώντας ανταλλάγματα για την καλή συμπεριφορά, όπως για παράδειγμα με την υπόσχεση "για μια ζωή αφιερωμένη στο Θεό" σε αντάλλαγμα της προέκταση της ζωής ή η αποφυγή του πόνου.
• Κατάθλιψη: Η κατάθλιψη μπορεί να οφείλεται σε όλες τις απώλειες που βιώνει ο ασθενής στο άκουσμα της αρρώστιας του, όπως η απώλεια της δουλειάς του ή τα οικονομικά βάρη που μπορεί να επιφέρει στο κοντινό του περιβάλλον. Σύμφωνα με τη Kubler - Ross η κατάθλιψη διακρίνεται στην αντιδραστική θλίψη όπου ο ασθενής αναλογίζεται τα παραπάνω και την προπαρασκευαστική θλίψη, κατά την οποία προετοιμάζεται για το θάνατο του, για τις απώλειες που μέλλουν να συμβούν. Στο στάδιο της κατάθλιψης ο ασθενής θα πρέπει να παροτρύνεται να εκφράσει τα συναισθήματα του, καθώς με τον τρόπο αυτό διευκολύνει την κατάσταση της αποδοχής.
• Αποδοχή: Στο τελικό στάδιο, της αποδοχής, ο ασθενής αισθάνεται πλέον άδειος από και είναι πιθανό να επιθυμεί να μείνει μόνος, να μην ενοχλείται από εξωτερικά προβλήματα. Σκέψεις όπως "ποιό είναι το νόημα πια" περνούν από το μυαλό του και τον κάνουν λιγότερο ομιλητικό και απόμακρο.

 

Το πένθος είναι οι συναισθηματικές και σωματικές αντιδράσεις και επιπτώσεις που αισθάνονται οι άνθρωποι λόγω θανάτου ενός αγαπημένου προσώπου. 

Περιλαμβάνει ένα μεγάλο φάσμα συναισθημάτων όπως λύπη, θυμό, απελπισία, ενοχές, φόβο. Ο κάθε άνθρωπος μπορεί να παρουσιάσει ένα διαφορετικό συνδυασμό συναισθημάτων και σωματικών ενοχλήσεων.

Ο θάνατος ενός παιδιού δημιουργεί ένα ανυπόφορο αίσθημα αδικίας. Η απώλεια του μέλλοντος του παιδιού, τα ανεκπλήρωτα όνειρα και το παράλογο της συμφοράς, καθιστούν το χαμό ενός παιδιού από τις πλέον οδυνηρές ανθρώπινες εμπειρίες.

Οι γονείς μπορεί να αισθάνονται υπεύθυνοι για το θάνατο του παιδιού όσο παράλογο και εάν αυτό φαίνεται. Οι γονείς παράλληλα νιώθουν ότι έχουν χάσει ένα σημαντικό μέρος του ίδιου του εαυτού τους.

Ο θάνατος ενός συζύγου, είναι μια εξαιρετικά οδυνηρή εμπειρία. Εκτός από το σοβαρό συναισθηματικό σοκ, προκαλούνται νέα δύσκολα προβλήματα όπως αποδιοργάνωση της οικογένειας, ανάγκη αλλαγής τρόπου ζωής, απώλεια εισοδήματος, κοινωνικές επιπτώσεις.

 

Στους ηλικιωμένους ανθρώπους, ο θάνατος συζύγου σημαίνει απώλεια του ή της συντρόφου με τον οποίο πέρασε μια ολόκληρη ζωή αυτός ή αυτή που μένει πίσω. Στις προχωρημένες ηλικίες, η απώλεια συζύγου και τα αισθήματα μοναξιάς που ακολουθούν μπορεί να επιδεινωθούν και από την απώλεια λόγω θανάτου άλλων φίλων.

Ο θάνατος αγαπημένου προσώπου λόγω αυτοκτονίας είναι από τις δυσκολότερες καταστάσεις. Οι άνθρωποι του περιβάλλοντος, της οικογένειας και οι φίλοι δυσκολεύονται πολύ να δεχτούν και να ξεπεράσουν το δράμα που τους συμβαίνει. Νιώθουν ένα τεράστιο βάρος ευθύνης, ενοχών, θυμού και ντροπής. Μπορεί ακόμη να αισθάνονται σαν υπεύθυνοι για το θάνατο του αγαπημένου τους προσώπου.

Ο ψυχικός πόνος του πένθους είναι τόσο μεγάλος που μερικές φορές οι άνθρωποι αναζητούν τρόπους να τον αποφύγουν παρά να περάσουν από τα στάδια του. Δυστυχώς ο τρόπος αυτός δεν επιτρέπει την ανάρρωση από την ψυχική και σωματική οδύνη του πένθους.

Οι άνθρωποι για να μπορέσουν να ξεπεράσουν την τραυματική αυτή εμπειρία, πρέπει να περάσουν από τα στάδια του πένθους. Χρειάζονται τη βοήθεια της οικογένειας τους, των συγγενών και των φίλων τους. Ακόμη η βοήθεια εξειδικευμένων επαγγελματιών, ψυχολόγων, ψυχιάτρων, από τα πρώτα στάδια του πένθους, μπορεί να είναι εξαιρετικά χρήσιμη.

Είναι σημαντικό να διακρίνουμε κάποια στάδια από τα οποία οι άνθρωποι που έχασαν αγαπημένα τους πρόσωπα θα περάσουν κατά τη διάρκεια του πένθους τους.

Το αρχικό σοκ, χαρακτηρίζεται από την κρίση που ακολουθεί το δυστυχές συμβάν. Το στάδιο αυτό μπορεί να διαρκέσει μέρες ή εβδομάδες μετά από το θάνατο του αγαπημένου προσώπου. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από πολλές αντιδράσεις σωματικές, συναισθηματικές, συμπεριφορικές και γνωσιακές.  

Η δεύτερη κρίση, μπορεί να εμφανιστεί σε οποιαδήποτε στιγμή κατά τους πρώτους μερικούς μήνες. Το αρχικό μούδιασμα που παρατηρείται κατά το πρώτο στάδιο που ως ένα σημείο βοηθά τον άνθρωπο που πενθεί, εξαφανίζεται. Ο πόνος μπορεί να είναι ακόμη μεγαλύτερος και η κατάσταση δυσκολότερη από ότι αρχικά το άτομο που πενθεί, νόμιζε ότι θα μπορούσε να είναι.

Είναι σημαντικό στο στάδιο αυτό, να μην αποκρύβεται ο πόνος. Αυτός που πενθεί πρέπει να αναζητά βοήθεια από τα άτομα του περιβάλλοντος του, τα οποία μπορούν να το στηρίζουν.

Στο τρίτο στάδιο των αναμνήσεων, το άτομο που πενθεί ξαναθυμάται, αναπολεί πάρα πολύ και συνεχώς, το αγαπημένο του πρόσωπο που πέθανε. Πολλοί που πενθούν, εκπλήσσονται για το μεγάλο αριθμό πραγμάτων που ξαναθυμούνται και των εμπειριών που είχαν μαζί με τα χαμένα αγαπημένα τους πρόσωπα, τις οποίες βιώνουν ξανά νοητικά.

Στο τέταρτο στάδιο της προσαρμογής, το άτομο που πενθεί προσπαθεί να αντεπεξέλθει και να προσαρμοστεί στη νέα κατάσταση πραγμάτων που διαμορφώθηκε μετά την απώλεια του αγαπημένου προσώπου. Η ζωή χωρίς αυτό, είναι μια αδυσώπητη πραγματικότητα και στο τέταρτο στάδιο αρχίζει η επανεκτίμηση της ζωής. Η πορεία προς τα πάνω μπορεί τώρα να αρχίσει.

Στο πέμπτο στάδιο της παράδοσης, το άτομο που πενθεί, κερδίζει απόσταση από τις παλιές καταστάσεις και τους παλιούς ρόλους που είχε όταν ζούσε το αγαπημένο του πρόσωπο.

Στο έκτο στάδιο της μνήμης, με το αγαπημένο πρόσωπο που πέθανε δημιουργείται περισσότερο μια νέα σχέση μνήμης.

Στο έβδομο στάδιο της ολοκλήρωσης, οι σκέψεις για το αγαπημένο πρόσωπο που χάθηκε, γίνονται με λιγότερο ή και καθόλου πόνο. Υπάρχει πάντοτε το αίσθημα της λύπης αλλά όχι ο σπαρακτικός πόνος των πρώτων σταδίων.

Δεν είναι όλοι οι άνθρωποι που πενθούν που θα περάσουν απαραίτητα από όλα τα πιο πάνω στάδια ή με τη συγκεκριμένη χρονολογική σειρά.

Ο κάθε άνθρωπος μπορεί να παρουσιάσει διαφοροποιήσεις όσον αφορά στη σειρά των σταδίων του πένθους που θα διέλθει και όσον αφορά στην ένταση και χρονική διάρκεια τους. Συνήθως χρειάζονται δύο χρόνια για να ξεπεράσει κάποιος το θάνατο αγαπημένου του προσώπου. Όταν πρόκειται για ξαφνικό τραυματικό θάνατο, ο χρόνος μπορεί να είναι μεγαλύτερος.

Υπάρχουν και περιπτώσεις που η φυσιολογική διαδικασία του πένθους μπορεί να μην εξελιχθεί κανονικά. Είναι δυνατόν να παρατηρηθούν επιπλοκές του πένθους όπως παρατεταμένη περίοδος θλίψης, μη αποδοχή της απώλειας, επίμονες ιδέες για το θάνατο του αγαπημένου προσώπου, κατάθλιψη σοβαρού βαθμού, ψυχοκινητικά προβλήματα και σύνδρομο μετατραυματικού στρες.

Σε τέτοιες περιπτώσεις είναι αναγκαία η βοήθεια και παρακολούθηση από ψυχολόγους και ψυχιάτρους με εμπειρία στα θέματα σχετικά με την απώλεια αγαπημένων προσώπων λόγω θανάτου και το πένθος.

Με υπομονή, υποστήριξη, βοήθεια από τους συγγενείς και φίλους, οι περισσότεροι άνθρωποι με την πάροδο του χρόνου καταφέρνουν να αντιμετωπίσουν το πλήγμα του θανάτου του αγαπημένου τους προσώπου. Ο πόνος μειώνεται και παραμένουν οι προσφιλείς αναμνήσεις.

 

Το πένθος δεν χωρά συγκρίσεις

Καλό είναι να έχουμε στο νου ότι δεν υπάρχει «σωστό» και «λάθος» πένθος. Δεν ακολουθούμε όλοι κατά γράμμα τα στάδια της λίστας. Ορισμένοι μπορεί να βιώσουν κάποια από αυτά και άλλοι κανένα. Μπορεί να παρουσιάσουμε διαφοροποιήσεις στη σειρά, στη διάρκεια και στην έντασή τους. Όλα εξαρτώνται από τη φύση της απώλειας και την ψυχική μας υγεία.

Ο κάθε άνθρωπος έχει τον δικό του τρόπο και χρόνο, γι’ αυτό «το να συγκρίνουμε το πώς βιώνουμε εμείς το πένθος με το πώς το βιώνει κάποιος άλλος, παραπλανά, αφού αγνοεί τη φύση της διαφορετικότητας. Η μόνη σύγκριση που έχει νόημα είναι με τον εαυτό μας σε οποιαδήποτε παλαιότερη στιγμή. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, οφείλουμε στον εαυτό μας την αυθεντική εκδήλωση του πένθους μας, διατηρώντας την επαφή μας με τη ζωή και τους ανθρώπους που μας περιβάλλουν».

«Ο θρήνος περιλαμβάνει δύο διαφορετικές, αλλά παράλληλες διεργασίες: τη διαχείριση της απώλειας και τη διατήρηση της λειτουργικότητας σε καθημερινές ρουτίνες και ευθύνες, ενώ τα δεδομένα έχουν αλλάξει. Η εναλλαγή ανάμεσα στα δύο μονοπάτια βοηθά στη διατήρηση της συνθήκης της ζωής, καθώς ο εγκέφαλος διαχειρίζεται τον πόνο, την αναζήτηση νοήματος, τον φόβο, τον θυμό, τις ενοχές και ψυχοσωματικές ενοχλήσεις», μας λέει η κ. Αλεξανδρή.

Υπάρχει επίσης η έννοια του συλλογικού πένθους, όταν μια ομάδα, μια κοινότητα, μια χώρα, όλη η Γη βιώνει μία απώλεια. Κάτι τέτοιο έχει συμβεί με την πανδημία Covid-19, που έχει επηρεάσει τις ζωές μας για περισσότερο από δύο χρόν

 

Στηρίζοντας έναν δικό μας άνθρωπο

«Συχνά νιώθουμε ανίσχυροι και αισθανόμαστε αμήχανα μπροστά στον ψυχικό πόνο των αγαπημένων μας. Η αντίδρασή μας ποικίλει, από την αποφυγή έως τη διατύπωση στερεοτυπικών φράσεων, όπως “μην κλαις”, “θα περάσει”, “δεν είναι τίποτα”. Δεν θέλουμε οι δικοί μας άνθρωποι να πονάνε. Έτσι η δική μας επιθυμία γίνεται σημαντικότερη της δικής τους ανείπωτης ανάγκης», καταλήγει η ειδικός.

«Στηρίζω, όμως, σημαίνει αναγνωρίζω την απώλεια και το πένθος που αυτή εγείρει. Κατανοώ πως η διαχείριση χρειάζεται χρόνο. Ενθαρρύνω τον άνθρωπό μου να εκδηλώσει σκέψεις, συναισθήματα, συμπεριφορές που αφορούν τον θρήνο του με τον δικό του τρόπο, χωρίς να κρίνω, συγκρίνω, καθοδηγώ. Του δίνω την ευκαιρία να αφηγηθεί την ιστορία της απώλειάς του και ακούω ενεργητικά. Προσαρμόζω την στήριξή μου στις ανάγκες του ανθρώπου που πενθεί».

Σε περίπτωση που ο άνθρωπος που πενθεί «κολλήσει» σε έναν ατελείωτο θρήνο χωρίς να είναι λειτουργικός στην καθημερινότητά του και εγκλωβιστεί στην απώλεια χωρίς να την ενσωματώνει στο νέο σενάριο της ζωής του, τότε είναι αναγκαία η αναζήτηση εξειδικευμένης ψυχολογικής υποστήριξης.