Το άγχος είναι μια φυσιολογική αντίδραση του οργανισμού μας σε καταστάσεις πίεσης, αβεβαιότητας ή κινδύνου και αποτελεί μέρος της καθημερινότητας για τους περισσότερους από εμάς. Επιστημονικά, το άγχος είναι ένα δυσάρεστο συναίσθημα που εκφράζεται με φόβο και ένταση και πολλές φορές συνοδεύεται από ψυχικά ή σωματικά συμπτώματα. Από ψυχολογικής πλευράς, το άγχος θεωρείται ένα έμφυτο «όπλο» του οργανισμού, το οποίο χρησιμοποιεί για να προστατευτεί από μια κατάσταση που εκλαμβάνεται από το μυαλό ως «κίνδυνος», ακόμη κι αν πρόκειται για ένα σχολικό διαγώνισμα ή για μια παρουσίαση στη δουλειά.

Το εργασιακό άγχος είναι μια ψυχολογική κατάσταση στην οποία το άτομο έχει να αντιμετωπίσει υπερβολικές απαιτήσεις, ανησυχίες και προκλήσεις στο χώρο εργασίας, η οποία έχει ασυνείδητη –αλλά σημαντική- επίδραση στην επαγγελματική του ρουτίνα. Πρόκειται στην ουσία για μια απάντηση του ατόμου στην πίεση που υφίσταται, η οποία εξαρτάται από το χώρο εργασίας, αλλά και την ίδια τη φύση του επαγγέλματος.

Το εργασιακό άγχος προκαλείται κατά βάση στο χώρο εργασίας και δε σχετίζεται με προβλήματα στο οικογενειακό ή το κοινωνικό περιβάλλον. Μπορεί, ωστόσο, να έχει σοβαρές συνέπειες σε αυτό. Στις περισσότερες περιπτώσεις, το εργασιακό άγχος σχετίζεται με τις άσχημες συνθήκες εργασίας, τον υπερβολικό φόρτο εργασίας, τις υπερωρίες, τα απαιτητικά ωράρια, τις αυξημένες απαιτήσεις, τις πολύ συχνές αλλαγές ή –αντίθετα- τη μονοτονία. Επίσης, οι πολλές ευθύνες, η διαρκής αξιολόγηση, οι τεταμένες σχέσεις με τους συναδέλφους και η απειλή της απώλειας της δουλειάς, κάνουν τον εργαζόμενο ευάλωτο στο εργασιακό άγχος και επηρεάζουν σημαντικά την καθημερινότητά του.

Ανάμεσα στις σοβαρότερες συνέπειες του εργασιακού άγχους είναι η σωματική και πνευματική κόπωση, οι πονοκέφαλοι, η υπερευαισθησία του ανοσοποιητικού συστήματος, η κατάχρηση προϊόντων καπνού και αλκοόλ και τα συμπτώματα κατάθλιψης. Σαν αποτέλεσμα, το άτομο αρχίζει να απουσιάζει συχνά από τη δουλειά του, να μην είναι παραγωγικό, να μην μπορεί να επιλύσει προβλήματα στο χώρο εργασίας, να μην έχει κίνητρο να συνεχίσει τη δουλειά του, και γενικά να μην μπορεί να αντεπεξέλθει σε αυτή. Σε ακραίες περιπτώσεις, το άτομο βιώνει το εργασιακό άγχος στη χειρότερη μορφή του, την επαγγελματική εξουθένωση (burnout), η οποία παρουσιάζει τα εξής χαρακτηριστικά:

1) Συναισθηματική εξάντληση, όπου το άτομο δεν έχει πνευματική ενέργεια να συνεχίσει να εργάζεται, 2) Αποπροσωποποίηση, που εκφράζεται με αρνητική συμπεριφορά του ατόμου προς τους συναδέλφους του και γενικά προς τους άλλους ανθρώπους και 3) Χαμηλή αυτο-αποτελεσματικότητα, όπου το άτομο θεωρεί ότι δεν μπορεί να προσφέρει πια στη δουλειά του και παρουσιάζει τάσεις παραίτησης, σωματικής ή πνευματικής.

 

 

 

 

Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης του εργασιακού άγχους είναι η πρόληψη. Για το λόγο αυτό, ο εκάστοτε εργοδότης ή προϊστάμενος θα πρέπει να αναθέτει στους εργαζόμενους καθήκοντα στα οποία είναι σε θέση να αντεπεξέλθουν, να παρέχει αρκετά χρονικά περιθώρια για την εκτέλεσή τους και να επιβραβεύει τους εργαζόμενους όταν πετυχαίνουν τους στόχους τους. Επίσης, θα πρέπει να φροντίζει για τη διατήρηση καλού κλίματος συνεργασίας ανάμεσα στους εργαζόμενους και να αποτελεί ο ίδιος παράδειγμα εργατικότητας, αλλά και ψυχραιμίας και αποτελεσματικής αντιμετώπισης της πίεσης και των προβλημάτων.

Ο ίδιος ο εργαζόμενος θα πρέπει να οργανώνει σωστά το χρόνο εργασίας του και να θέτει προτεραιότητες. Να ασχολείται πρώτα με τις σημαντικές εκκρεμότητες και να μοιράζει το χρόνο του ανάλογα με τα καθήκοντά του. Να κάνει συχνά διαλείμματα, να οργανώνει σωστά και λειτουργικά το χώρο του και να διατηρεί καλές σχέσεις με τους συναδέλφους του. Επίσης, είναι πολύ σημαντικό να διατηρεί μια ισορροπία ανάμεσα στη δουλειά και την οικογένειά του και να βρίσκει χρόνο για τους συγγενείς και τους φίλους του. Τέλος, να ζητά βοήθεια από κάποιον ειδικό όταν δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσει τα συμπτώματα και τις επιπτώσεις του εργασιακού άγχους στη ζωή του.

Το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης, είτε ιδωθεί ως μια κατάσταση είτε ως μία εξελικτική διαδικασία, έχει φανεί να έχει ποικίλες αρνητικές συνέπειες και επιπτώσεις όχι μόνο στην επαγγελματική ζωή και εργασιακή καθημερινότητα των εργαζόμενων, αλλά και στην ατομική και οικογενειακή ζωή τους (Cushway, 1992∙ Hellesoy, Gronhaug & Kvitastein, 2000). Οι συνέπειες αυτές φαίνεται να πλήττουν το άτομο σε πολλαπλά επίπεδα, σωματικό, ψυχολογικό-συναισθηματικό και πνευματικό-γνωστικό, ένα στοιχείο που έχει καταστεί προφανές ήδη από τον ορισμό του φαινομένου, καθώς και να βιώνονται εξίσου σε συμπεριφορικό επίπεδο, δεδομένου ότι διαπερνούν όλες τις εκφάνσεις της συμπεριφοράς του ατόμου. Σχετικά, ο Don Unger (1980) κατηγοριοποίησε τα συμπτώματα του συνδρόμου της επαγγελματικής εξουθένωσης σε σωματικά, ψυχολογικά και συμπεριφορικά. Ωστόσο, θα πρέπει να σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι κάθε εργαζόμενος/η δε βιώνει την επαγγελματική εξουθένωση με τον ίδιο τρόπο ή δεν εκφράζει τα ίδια συμπτώματα. Ορισμένα από τα σημαντικότερα συμπτώματα του συνδρόμου της επαγγελματικής εξουθένωσης, όπως προκύπτουν από τη βιβλιογραφία, αναφέρονται παρακάτω.

Σωματικά Συμπτώματα

Στα σωματικά συμπτώματα περιλαμβάνονται όλες οι εκφάνσεις της επαγγελματικής εξουθένωσης που πλήττουν τον οργανισμό του ατόμου. Μεταξύ των συχνότερα αναφερόμενων συμπτωμάτων είναι (Burke, Greenglass & Schwartzer, 1996∙ Don Unger, 1980∙ Guglielmi & Tatrow, 1998∙ 

 

 

Maslach & Pines, 1977∙ Tyler & Cushway, 1998): οι πονοκέφαλοι, τα γαστρεντερικά προβλήματα, οι δυσκολίες στον ύπνο, η υπερένταση, η σεξουαλική δυσλειτουργία, οι διαταραχές διατροφής, οι μυοσκελετικοί πόνοι, οι καρδιαγγειακές παθήσεις, η αρτηριακή υπέρταση, τα αναπνευστικά προβλήματα, το έλκος στομάχου, οι συχνές σωματικές ασθένειες ή/και παρατεταμένες ασθένειες, η σωματική εξάντληση και κόπωση κατά τη διάρκεια της ημέρας, οι συχνές εναλλαγές στο βάρος.

 

  

Ψυχολογικά Συμπτώματα

Στα ψυχολογικά συμπτώματα περιλαμβάνονται όλες οι εκφάνσεις της επαγγελματικής εξουθένωσης που πλήττουν το άτομο ως προς τον ψυχισμό του και τη συναισθηματική του κατάσταση. Τα προφανή ψυχολογικά συμπτώματα του συνδρόμου είναι (Don Unger, 1980∙ Hogan & McKnight, 2007∙ Pines, 1993): το έντονο στρες, η ευερεθιστότητα και ο εκνευρισμός, η χαμηλή αυτοπεποίθηση, ο μειωμένος ενθουσιασμός, η έλλειψη ενδιαφέροντος, η δυσκαμψία στις αλλαγές το γενικότερο αίσθημα αδυναμίας και ανημπόριας, η αρνητική διάθεση και η καχυποψία, το αίσθημα ματαιότητας, το αίσθημα αποτυχίας, η κατάθλιψη.

Το χαρακτηριστικότερο ψυχολογικό σύμπτωμα του συνδρόμου της επαγγελματικής εξουθένωσης είναι η συναισθηματική εξάντληση και η έλλειψη του συναισθηματικού ελέγχου (Maslach, 1982∙ Maslach & Schaufeli, 1993). Στην πιο συνηθισμένη της μορφή συνίσταται στο ότι ο/η εργαζόμενος/η αρχικά αισθάνεται κουρασμένος/η από την εργασία του, δεν έχει καθόλου ψυχική δύναμη ή/και ενέργεια για να επενδύσει σε αυτή, αισθάνεται μείωση της ενεργητικότητάς του/της και εξάντληση, καθώς και κυριαρχείται από την αίσθηση ότι δοκιμάζεται συναισθηματικά στο έπακρο (Maslach & Schaufeli, 1993). Οι Burke και Greenglass (2001) χαρακτηρίζουν τους/τις εργαζόμενους/ες που βιώνουν την επαγγελματική εξουθένωση ως συναισθηματικά «στεγνωμένα» άτομα, ενώ αναφέρουν ότι τα αισθήματα της γενικευμένης απογοήτευσης, κόπωσης και αβοηθησίας κατακλύζουν τα άτομα με αποτέλεσμα να μη μπορούν να είναι αποτελεσματικά στην εργασία τους, αλλά και να αδυνατούν να επικοινωνήσουν στοιχειωδώς στο πλαίσιο των σχέσεών τους στον εργασιακό χώρο.

 

 

 

 

 

 

  

Συμπεριφορικά Συμπτώματα

Στα συμπεριφορικά συμπτώματα περιλαμβάνονται όλες οι εκφάνσεις της επαγγελματικής εξουθένωσης που πλήττουν το άτομο και εκφράζονται μέσα από τη συμπεριφορά του. Τα συμπεριφορικά συμπτώματα αφορούν τόσο το εργασιακό περιβάλλον του ατόμου όσο και το πεδίο της προσωπικής και κοινωνικής του ζωής.

Στον εργασιακό χώρο, στο πλαίσιο της προσπάθειας του/της εργαζόμενου/ης να υπερασπίσει τον εαυτό του/της από την υπερβολική κούραση που αισθάνεται και την τάση απομόνωσης και παραίτησης που βιώνει, τείνει να αναπτύσσει απρόσωπες σχέσεις με τα άτομα που συναλλάσσεται, επιχειρώντας έτσι να αποφύγει το στρες (Maslach, 1982). Η εμφάνιση του συμπτώματος της αποπροσωποποίησης συχνά εκδηλώνεται με την απώλεια της εξατομίκευσης και της ανθρωπιάς προς τους άλλους και βρίσκει έκφραση μέσα από στάσεις και συμπεριφορές όπως ο κυνισμός, η αναισθησία, η παραμέληση και η ψυχολογική απομάκρυνση από τους άλλους (Maslach, 1982). Ο/Η εργαζόμενος γίνεται ψυχρός/η, τυπικός/ή, απρόσωπος/η, αδιάφορος/η, απότομος/η και επιθετικός/ή. Τα συναισθήματα υποτίμησης, έλλειψης φροντίδας και σεβασμού, συναισθηματικής ανεπάρκειας αναφέρονται συχνά ως κυρίαρχα από άτομα που βιώνουν επαγγελματική εξουθένωση τόσο ως προς τον εαυτό τους όσο και προς τους/τις άλλους/ες (Hogan & McKnight, 2007).

Επιπλέον, η επαγγελματική εξουθένωση έχει φανεί ότι επηρεάζει σημαντικά την εργασιακή απόδοση και την εργασιακή ικανοποίηση των ατόμων. Τα άτομα που βιώνουν εξουθένωση τείνουν να εμφανίζουν μειωμένη παραγωγικότητα, συχνές απουσίες ή/και αργοπορίες, σταδιακή παραίτηση ή/και αποφυγή από τα καθήκοντά τους, αδυναμία συγκέντρωσης στην εργασία (Hogan & McKnight, 2007∙ Maslach, Schaufeli & Leiter, 2001), καθώς και ιδιαίτερα χαμηλά ποσοστά ικανοποίησης από την εργασία (Leiter & Maslach, 1988). Συχνά αναφερόμενα συμπεριφορικά συμπτώματα είναι επίσης η έλλειψη παρατηρητικότητας και καλής μνήμης και η επιρρέπεια σε εσφαλμένες εκτιμήσεις, λάθη, απροσεξίες και ατυχήματα (Don Unger, 1980∙ Hogan & McKnight, 2007). Τέλος, η εμφάνιση εθιστικών και αυτοκαταστροφικών συνηθειών για το άτομο, όπως η αύξηση του καπνίσματος και της κατανάλωσης καφέ ή/και αλκοόλ, αλλά και η αύξηση της χρήσης φαρμάκων αποτελούν συχνά δηλούμενα συμπεριφορικά συμπτώματα της επαγγελματικής εξουθένωσης (Hogan & McKnight, 2007).

 

 

 

 

  

Όσον αφορά την προσωπική και κοινωνική ζωή του/της εργαζόμενου/ης, ερευνητικά δεδομένα υπογραμμίζουν την τάση των εργαζομένων που βιώνουν επαγγελματική εξουθένωση να μεταφέρουν τα προβλήματα του εργασιακού του περιβάλλοντος στην οικογένεια και στον κοινωνικό τους περίγυρο, με αποτέλεσμα να αυξάνονται οι εντάσεις στις σχέσεις με τα άτομα της οικογένειας και τους φίλους, αλλά και να μειώνεται το ενδιαφέρον για κοινωνικές συναναστροφές (Burke, Greenglass & Schwarzer, 1996∙ Griffith, Steptoe & Cropley, 1999∙ Hellesoy, Gronhaug & Kvitastein, 2000∙ Maslach & Jackson, 1984).